Μπορεί το νερό ή τα λύματα να… δουν τα πρόδρομα σήματα ενός απρόβλεπτου γεγονότος, όπως η πανδημία του SARS-Cov-2; Είναι δυνατόν να δώσουν πληροφορίες για το ιικό φορτίο καταγράφοντας την εξέλιξη μιας επιδημίας;
Η πρόεδρος της ΕΥΔΑΠ, καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ), κυρία Ντόρα Βαρβαρίγου, και ο πρόεδρος της ΕΥΑΘ, καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), κ. Αγις Παπαδόπουλος, σε κοινή τους συνέντευξη στο «Βήμα» περιγράφουν τα νέα τεχνολογικά επιτεύγματα που επιτρέπουν στις εταιρείας κοινής ωφελείας να αντιλαμβάνονται τα πρόδρομα σήματα εμφάνισης ενός μελλοντικού «Μαύρου Κύκνου», λειτουργώντας ως υγειονομικό περισκόπιο της πολιτείας.
Επίσης, αναφέρονται στην κοινή τους δράση για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από μικρο-τουρμπίνες στα δίκτυα ύδρευσης. Μιλούν για την προοπτική μείωσης του ανθρακικού αποτυπώματος κατά 50% έως το 2030, με αξιοποίηση ιδιόκτητων μονάδων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), ή συνάπτοντας προγραμματικές συμβάσεις με παραγωγούς πράσινης ενέργειας, αλλά και με άλλες λύσεις, όπως την καύση βιοαερίου που παράγεται στις εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων. Δεν αποκλείουν και συνέργειες με παρόχους ενέργειας, με δεδομένο ότι έχουν κοινό πελατολόγιο. Οι πρόεδροι των δύο μεγαλύτερων εταιρειών ύδρευσης και αποχέτευσης της χώρας εξηγούν ακόμη πώς η έξυπνη τεχνολογία μπορεί εξ αποστάσεως να εποπτεύει τα δίκτυα μέσω της δημιουργίας ενός «ηλεκτρονικού διδύμου», ή να διερευνά διαρροές αγωγών με έξυπνους αισθητήρες που αναγνωρίζουν διαφορές στο «σφύριγμα» του νερού.
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Το νερό είναι πηγή ζωής, αλλά και πυλώνας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης.
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Είναι το βασικότερο αγαθό της ανθρωπότητας και η βάση της οικονομικής ζωής. Οταν προσφορά και ζήτηση πόσιμου νερού δεν ευθυγραμμίζονται, τότε διατρέχουν κίνδυνο τα ευαίσθητα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά οικοσυστήματα. Η κλιματική αλλαγή, η διόγκωση των αστικών περιοχών και η μη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη που βασίζεται στη μετατροπή φυσικών πόρων σε χρήμα επιδεινώνουν τα υφιστάμενα προβλήματα νερού».
Και ποια είναι η λύση;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Η κυκλική οικονομία. Με ολιστική βελτιστοποίηση της διαχείρισης από τους ταμιευτήρες νερού μέχρι τις βρύσες κι από την πόλη, μέσω επεξεργασίας ιλύος, πίσω στις αγροτικές καλλιέργειες αλλά και στο αστικό πράσινο. Ο πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός – πόλεων, βιομηχανιών, γεωργίας – δεν μπορεί να συνεχίσει να γίνεται ερήμην της κατάστασης των υδάτων σε κάθε περιοχή. Πρέπει να έχει νέο προσανατολισμό που να στηρίζεται στην αξιοποίηση των ταμιευτήρων νερού, την ελαχιστοποίηση της μεταφοράς υδάτινων πόρων, την πλήρη αποφυγή πλημμυρών, τη μικρότερη δυνατή παρεμβολή στον φυσικό κύκλο του νερού, τη συνδυαστική εκμετάλλευση νερού – ανανεώσιμης ενέργειας και της επεξεργασίας και αξιοποίησης λυμάτων στη γεωργία».
Είναι και η κλιματική αλλαγή που απειλεί τα υδάτινα αποθέματα άλλωστε…
Αγις Παπαδόπουλος: «Η κλιματική αλλαγή είναι μια πραγματικότητα και δεν μας επιτρέπει να αρκεστούμε στην εξέταση των αισιόδοξων σεναρίων για το μέλλον. Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για το χειρότερο, ώστε να μπορέσουμε να το διαχειριστούμε».
Ομως και αντιστρόφως οι δραστηριότητες της ύδρευσης απειλούν το κλίμα.
Αγις Παπαδόπουλος: «Η υδροδότηση και η αποχέτευση μιας μεγαλούπολης είναι ιδιαιτέρως ενεργοβόρα διαδικασία, αφού προϋποθέτει τη λειτουργία υπεραστικών δικτύων μεταφοράς νερού, συχνά από πολύ απομακρυσμένες περιοχές (Αραβησσός για την ΕΥΑΘ, Ορεινή Ναυπακτία για την ΕΥΔΑΠ), τη λειτουργία διυλιστηρίων νερού και μονάδων επεξεργασίας λυμάτων που βασίζονται σε σύνθετες διεργασίες υψηλής ενεργειακής έντασης και βεβαίως στην αδιάλειπτη λειτουργία αντλιοστασίων σε ένα αστικό δίκτυο χιλιάδων χιλιομέτρων, που έχει να υπερκαλύψει υψομετρικές διαφορές, υδραυλικές αντιστάσεις και, αναπόφευκτα, απώλειες. Στις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις καταναλώνονται από 0,5 έως 2,0 kWh ενέργειας ανά κυβικό μέτρο νερού και, στον βαθμό που εξακολουθούμε να παράγουμε ηλεκτρισμό από ορυκτά καύσιμα, αυτό μεταφράζεται σε ανάλογες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Μείζων στόχος η μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος».
Πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτός ο στόχος;
Αγις Παπαδόπουλος: «Με συνδυασμό δράσεων. Πρώτον, με βελτίωση των λειτουργιών στις εγκαταστάσεις, υιοθετώντας βέλτιστες πρακτικές εξοικονόμησης και ορθολογικής χρήσης ενέργειας. Δεύτερον, με αξιοποίηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), είτε με ιδιόκτητα φωτοβολταϊκά και αιολικά πάρκα, είτε με προγραμματικές συμβάσεις με παραγωγούς ΑΠΕ. Τρίτον, με εφαρμογή προηγμένων συστημάτων, όπως μικρο-υδροστρόβιλων, στα αστικά δίκτυα ύδρευσης, αλλά και δόκιμων λύσεων, όπως καύση του βιοαερίου που παράγεται στις εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων. Στόχος είναι ως το 2030 να έχει μειωθεί το ανθρακικό αποτύπωμα της ΕΥΑΘ κατά 50%. Κι αυτό έχει περιβαλλοντικό και οικονομικό όφελος».
Τι ρόλο μπορεί να παίξει ο εκσυγχρονισμός υποδομών;
Αγις Παπαδόπουλος: «Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι θα ισχύει ακόμη και στο δυσμενές σενάριο το τρίπτυχο: ασφάλεια εφοδιασμού – περιβαλλοντική αειφορία – εύλογο κόστος χρήσης. Η αξία του νερού είναι ανεκτίμητη, αλλά το νερό έχει ένα κόστος για να παραχθεί, το οποίο αν δεν προνοήσουμε θα αυξηθεί, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Πρέπει εγκαίρως να δρομολογήσουμε δράσεις επέκτασης και εκσυγχρονισμού των υποδομών, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις. Εταιρείες δημοσίου συμφέροντος και χαρακτήρα, όπως η ΕΥΑΘ και η ΕΥΔΑΠ, χρειάζονται τουλάχιστον μία πενταετία για να υλοποιήσουν σημαντικά εγχειρήματα, από τη στιγμή που θα αποφασιστούν, χρόνος συγκρίσιμος με αυτόν ανάλογων εταιρειών στην Ευρώπη».
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Λίγοι συνειδητοποιούν ότι η ΕΥΔΑΠ είναι μια μεγάλη εταιρεία ανάπτυξης και συντήρησης υποδομών που χειρίζονται τεράστιους φυσικούς όγκους νερού και λυμάτων. Διαθέτει ένα μεγάλο δίκτυο εκατοντάδων χιλιομέτρων αγωγών. Η υποδομή είναι διασπαρμένη κάτω από την πόλη, μονίμως εκτεθειμένη, ενώ δέχεται συνεχώς μεγάλα φορτία που δοκιμάζουν τις αντοχές της και την ικανότητά της να παρέχει τις υπηρεσίες για τις οποίες είναι σχεδιασμένη. Πώς θα γίνει η διαχείρισή της με έξυπνο, αποδοτικό και επωφελή τρόπο; Μπορείς να την παρακολουθείς με απομακρυσμένο τρόπο, σε πραγματικό χρόνο, έχοντας συνεχή εικόνα. Να δημιουργήσεις δηλαδή το ηλεκτρονικό της δίδυμο (digitaltwin) που θα σου δείχνει, με τρόπο εποπτικό, την κατάσταση που επικρατεί ανά πάσα στιγμή. Ακόμα περισσότερο, αυτό χρειάζεται όταν η επεξεργασία και αξιοποίηση των λυμάτων γίνει πιο ευέλικτη και κατανεμημένη, και όχι με τη λογική ενός νούμερου παπουτσιού όπου πρέπει να χωρέσουν όλα τα πόδια. Μπορείς να προλαβαίνεις αστοχίες της υποδομής, αντί να τρέχεις πίσω από αυτές».
Η τεχνολογία μπορεί να προλάβει και διαρροές;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Οι ψηφιακές τεχνολογίες γίνονται ακόμα πιο αποτελεσματικές, στη διερεύνηση διαρροών από τους αγωγούς, χρησιμοποιώντας ακουστικά σήματα από έξυπνους αισθητήρες που αναγνωρίζουν και καταγράφουν το «σφύριγμα» που κάνει το νερό όταν υπάρχει διαρροή. Υπάρχουν έξυπνες συσκευές – όπως smartballs – που διατρέχουν τους αγωγούς καταγράφοντας σήματα της κατάστασής τους, drones με δυνατότητα λήψης και σύγκρισης αεροφωτογραφιών και δορυφορικές εικόνες που επιτρέπουν την ανίχνευση αλλαγών που υποδηλώνουν υποψία διαρροών, βλαβών ή γεωλογικών μεταβολών. Στο πλαίσιο του Δικτύου Καινοτομίας – ψηφιακό thinktank των εταιρειών του Υπερταμείου – μελετάμε συνεργασίες για ανταλλαγή τεχνογνωσίας και υιοθέτηση νέων ψηφιακών τεχνολογιών και υπηρεσιών. Ηδη ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ σχεδιάζουμε κοινές δράσεις σε θέματα πρόβλεψης κατανάλωσης από ιστορικά δεδομένα και παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από μικρο-τουρμπίνες στα δίκτυα ύδρευσης».
Μπορεί να παραχθεί και ανανεώσιμη ενέργεια από τα δίκτυα;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Το δίκτυο νερού και το ενεργειακό δίκτυο έχουν πολλές αλληλεξαρτήσεις. Ξέρουμε πόσο ζεστό νερό ξοδεύουμε στις οικιακές χρήσεις και πότε; Μετρήσεις κρύου και ζεστού νερού μπορούν να γίνουν και ενεργειακά φορτία να μεταφερθούν ή να ρυθμιστούν στον χρόνο, βελτιώνοντας την ευστάθεια του ενεργειακού δικτύου, αλλά και το μέσο κόστος της ενέργειας. Ανανεώσιμη ενέργεια που τώρα χάνεται, γιατί δεν αξιοποιείται την ώρα που παράγεται, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην επεξεργασία των λυμάτων, ή στην αφαλάτωση, ή ακόμα και να αποθηκευτεί μέσω της αντλησιοταμίευσης. Δεδομένου ότι η ΕΥΔΑΠ και οι πάροχοι ενέργειας έχουν κοινό πελατολόγιο, οι δυνατότητες συνεργασίας είναι τεράστιες και σε πολλά επίπεδα».
Ποιες είναι σήμερα οι δυνατότητες των εταιρειών ύδρευσης;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Μέσω των υποδομών της η εταιρεία αντιλαμβάνεται τον παλμό της πόλης. Διεθνώς, υπάρχουν μελέτες οι οποίες στηρίζονται στην εξέταση αστικών λυμάτων για την ανίχνευση παθογόνων οργανισμών ώστε να μελετήσουν π.χ. τον τόπο, τον χρόνο και τον τρόπο εξέλιξης μιας πανδημίας, όπως του SARS-Cov-2. Το δίκτυο της ΕΥΔΑΠ μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να γίνει ένα υγειονομικό περισκόπιο που θα καταγράφει ανά γειτονιά σημαντικά στοιχεία της πορείας της δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ουσιών. Ηδη, σε συνεργασία με δύο διεθνή consortia, υπό την αιγίδα των ΕΜΠ και ΑΠΘ, για την προετοιμασία ερευνητικών προγραμμάτων στο πλαίσιο χρηματοδότησης του HORIZON 2020, ερευνάται η δυνατότητα ελέγχου των κινδύνων της πανδημίας του SARS-CoV-2 ανιχνεύοντας τον ιό στα λύματα και τον αέρα μέσω τεχνολογιών προηγμένων αισθητήρων και μηχανικής μάθησης».
Αγις Παπαδόπουλος: «Στην κατεύθυνση αυτή, η ΕΥΑΘ συνεργάζεται από τον Απρίλιο με το ΑΠΘ σε μια έρευνα που μετρά το ιικό φορτίο στα λύματα της πόλης, καταγράφοντας την εξέλιξη της πανδημίας του Sars-CoV-2».
Και τι μπορεί να μας δείξει το… περισκόπιο της ΕΥΔΑΠ;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Μέσα από την κατανάλωση του νερού η εταιρεία μπορεί να απαντά σε ερωτήματα. Για παράδειγμα, έμειναν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας στα σπίτια τους την εποχή της πανδημίας; Πόσες επιχειρήσεις λειτουργούσαν και με ποια δυναμικότητα; Χρειάζεται μόνο επεξεργασία των δεδομένων από έξυπνους μετρητές. Αναπτύσσοντας αυτές τις δυνατότητες η ΕΥΔΑΠ θα είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται τα πρόδρομα σήματα εμφάνισης ενός μελλοντικού «Μαύρου Κύκνου», δίνοντας τη δυνατότητα στην πολιτεία να λαμβάνει εγκαίρως μέτρα».
Δηλαδή η εταιρεία μεταλλάσσεται σε εταιρεία συλλογής δεδομένων;
Ντόρα Βαρβαρίγου: «Βρισκόμαστε σε διαρκή αλληλεπίδραση με τους πελάτες μας. Αυτή η σχέση θα γίνει πιο στενή όταν θα εγκατασταθούν σε μεγαλύτερη κλίμακα έξυπνοι μετρητές. Ηδη, στους μεγάλους πελάτες έχουμε εγκαταστήσει μετρητές που συλλέγουν και επικοινωνούν σε πραγματικό χρόνο πληροφορίες για την κατανάλωση. Μέσω της ανάλυσης των δεδομένων άμεσα ανιχνεύουμε βλάβες και πιθανούς κινδύνους που αντιμετωπίζει ο πελάτης, όπως διαρροές».
Οι αλλαγές στο κλίμα και η διαχείριση των υδάτων
Οι τεχνολογικές εξελίξεις βοηθούν και στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής;
Αγις Παπαδόπουλος: «Για την περίπτωση της Μεσογείου τα κλιματικά σενάρια προβλέπουν μεγαλύτερης διάρκειας και έντασης κύματα καύσωνα, παρατεταμένες περιόδους ανομβρίας, περισσότερες και πιο έντονες καταιγίδες, με πολύ ισχυρές, σύντομης διάρκειας, βροχοπτώσεις. Ο συνδυασμός αυτών των φαινομένων αποτελεί τεράστια πρόκληση για τις εταιρείες ύδρευσης και αποχέτευσης. Κατ’ αρχάς πρέπει να διασφαλιστεί η δυνατότητα κάλυψης των αναγκών υδροδότησης σε περιόδους ανομβρίας, οι οποίες επηρεάζουν τον υδροφόρο ορίζονται και τα επιφανειακά ύδατα, που είναι οι βασικοί μας πόροι. Κατά συνέπεια, απαιτείται σχεδιασμός για πρόσβαση σε συμπληρωματικές ή/και εναλλακτικές πηγές και αύξηση της δυνατότητας βραχυπρόθεσμης αποθήκευσης νερού. Δεύτερον, η ικανότητα κάλυψης των αυξημένων απαιτήσεων αιχμής στην ύδρευση στις περιόδους καύσωνα προϋποθέτει επενδύσεις για πιο ευέλικτη διαχείριση του δικτύου. Τέλος, απαιτείται πιο ενεργητική διαχείριση των όμβριων υδάτων στις έντονες καταιγίδες, τόσο στα δίκτυα αποχέτευσης όσο και στον τρόπο σχεδιασμού των κτιρίων και των ανοιχτών αστικών χώρων (πλατειών, πάρκων, πεζοδρομίων), Απαιτείται δηλαδή μια ολιστική προσέγγιση στη διαχείριση του νερού και του δομημένου περιβάλλοντος, που μας επαναφέρει στο θέμα της κυκλικής οικονομίας και οδηγεί τελικά στην ανάγκη σχεδιασμού ανθεκτικών πόλεων».
Ως προς τις αυξημένες ανάγκες νερού ύδρευσης που θα προκύψουν;
Αγις Παπαδόπουλος: «Χώρες όπως η Κύπρος και το Ισραήλ, αλλά και πολλά ελληνικά νησιά, αξιοποιούν τεχνολογίες αφαλάτωσης, ωστόσο αυτές έχουν μεγάλο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και σημαντικό κόστος λειτουργίας, καθώς είναι ιδιαίτερα ενεργοβόρες. Στο μεσοπρόθεσμο μέλλον μπορεί να καταστούν βιώσιμες σε συνδυασμό με εκτεταμένη χρήση ΑΠΕ. Στην κατεύθυνση αυτή εργάζονται πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και εταιρείες όπως η ΕΥΑΘ.
Υπάρχει, τέλος, κι ένα πρόβλημα που σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή, την έκταση του οποίου δεν μπορούμε ακόμη να ποσοτικοποιήσουμε: η άνοδος της στάθμης της θάλασσας αναμένεται να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στους υδροφόρους ορίζοντες και στα συστήματα αποχέτευσης των παράκτιων πόλεων και των βιομηχανικών περιοχών. Αν δε αναλογιστεί κανείς ότι στις ακτές της Μεσογείου βρίσκονται 20 πόλεις με πληθυσμό άνω του 1.000.000 κατοίκων, αντιλαμβάνεται την ανάγκη κοινών δράσεων για την εξεύρεση των πιο αποτελεσματικών λύσεων».
«Θα διεκδικήσουμε με ανταγωνιστικούς όρους»
Κυρία Βαρβαρίγου, ας κλείσουμε με δύο ζητήματα που έχουν απασχολήσει πολύ την επικαιρότητα, όσον αφορά την καθυστέρηση της συμφωνίας ΕΥΔΑΠ – Δημοσίου για την τιμή του ακατέργαστου νερού και την πρόθεση του υπουργείου Υποδομών να παραχωρηθεί με ΣΔΙΤ το σύστημα υδροληψίας της ΕΥΔΑΠ.
«Η υπογραφή της νέας σύμβασης με το Δημόσιο και ο καθορισμός της τιμής του αδιύλιστου νερού είναι θέμα προτεραιότητας για την ΕΥΔΑΠ. Είμαστε σε καλό δρόμο και έχει από κοινού με το υπουργείο καθοριστεί η μέθοδος υπολογισμού. Η διαδικασία όμως είναι πολύπλοκη και χρονοβόρα, μιας και η σχετική ΚΥΑ πρέπει να εξειδικευτεί όσον αφορά ένα πλήθος παραμέτρων, π.χ. τον καθορισμό της περιουσιακής βάσης της “ΕΥΔΑΠ Παγίων”, βάσει της οποίας θα γίνει η ανάκτηση του κόστους, τη διάρκεια ζωής των έργων αλλά και μια σειρά από νομικής φύσης διευκρινίσεις, όπως αν στην περιουσιακή βάση θα συμπεριληφθούν έργα που έγιναν με τη χρηματοδότηση τρίτων κ.λπ. Οσον αφορά το έργο συντήρησης και λειτουργίας του Εξωτερικού Υδροδοτικού Συστήματος, η ΕΥΔΑΠ έχει μοναδική τεχνογνωσία στον χώρο σχεδιασμού, ανάπτυξης, λειτουργίας και συντήρησης μεγάλων υδραυλικών έργων. Θα διεκδικήσει το έργο με όρους ανταγωνιστικούς αν το υπουργείο αποφασίσει τελικά να το θέσει σε ανοικτό διαγωνισμό και είμαι πεπεισμένη ότι θα καταφέρει να το αναλάβει».